"Zaczęto we Florencji, w domu Piotra di Braccio Martelli, dnia 22 marca 1508; jest to zbiór bez ładu, wyjęty z wielu kart, które tu skopiowałem, spodziewając się później ułożyć je w porządku na swoim miejscu, wedle przedmiotów, o których mówią; i sądzę, że zanim dojdę do końca, będę musiał powtarzać tę samą rzecz kilka razy; więc nie gań mnie, czytelniku, bo rzeczy są liczne, a pamięć nie może ich zachować i rzec: o tym nie będę pisać, gdyż napisałem poprzednio; i jeślibym nie chciał popaść w taki błąd, to zawsze, każdym razem, gdybym chciał kopiować, musiałbym koniecznie, by nie powtarzać się, odczytywać wszystko dotychczasowe, zwłaszcza że przystępuję do pisania w wielkich odstępach czasu między jednym a drugim".

"Widząc, że nie mogę obrać materii o wielkiej użyteczności lub przyjemności, bo ludzie urodzeni przede mną zabrali dla siebie wszystkie tematy pożyteczne i konieczne, uczynię jak ten, który z ubóstwa ostatni przychodzi na jarmark i nie mogąc dostać nic innego, zbiera rzeczy już przez innych widziane i nie przyjęte, odrzucone z powodu ich małej wartości.

Ten pogardzony i odrzucony towar, pozostały po licznych kupcach, naładuję na me słabe zwierzę juczne i pójdę z nim, nie po miastach wielkich, lecz po wsiach ubogich, rozdzielając go i biorąc taką nagrodę, na jaką zasługuje rzecz, którą daję".

"Jak we wszystkim prawie, com pisał w ostatnich latach kilkudziesięciu, nie potrafię w sprawach najważniejszych dotrzeć do konkluzji ostatecznych i ciągle potykam się o kłopoty, które trzeba wyminąć niezręcznym i uciekinierskim powiedzeniem 'z jednej strony..., ale z drugiej strony...' Być może jest to przypadłość czy raczej ułomność umysłu autora, być może jednak - znów sobie pochlebiam - przypadłość bytu." (Leszek Kołakowski, Czy Pan Bóg jest szczęśliwy i inne pytania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009)

"In re mathematica ars proponendi quaestionem pluris facienda est quam solvendi." (Trzecia teza Cantora z dysertacji De aequationibus secundi gradus indeterminatis, Berlin 1867, Georg Cantor, Gesammelte Abhandlungen, s. 31).

"Byłeś, człowiecze, obywatelem tego oto wielkiego państwa. Cóż ci na tym zależy, czy lat pięć czy sto? Co jest według praw, to jest dla wszystkich równe. Cóż więc w tym strasznego, jeżeli cię usuwa z granic państwa nie tyran, nie sędzia niesprawiedliwy, ale natura, która cię w nie wprowadziła? Tak jak aktora usuwa ze sceny pretor, który go przyjął. 'Alem nie odegrał pięciu aktów, tylko trzy.' - Dobrze. Ale w życiu trzy akty tworzą sztukę całą. Bo kiedy się ma skończyć, wyznacza ów, kto przedtem zespół ułożył, a teraz rozpuszcza. Ty zaś ani w jednym ani w drugim udziału nie brałeś. Odejdź więc łagodnie. Łagodny bowiem jest i ten, kto cię zwalnia." (Marek Aureliusz, Rozmyślania, PWN 1958, s. 151).

"Tak należy wszystko czynić i mówić, i o wszystkim myśleć, jakby się już miało odejść z życia. Odejść zaś od ludzi, jeżeli bogowie istnieją, niczym nie jest strasznym; nie wydaliby cię bowiem na pastwę zła. Jeżeli zaś ich nie ma lub jeżeli ich ludzie nie obchodzą, to po cóż mi żyć w świecie pozbawionym bogów lub pozbawionym opatrzności? Ale i oni istnieją, i sprawy ludzkie ich obchodzą. [...] Pomyśl nad tym, w jaki sposób i jaką częścią swej istoty człowiek styka się z bogiem i jak się ta właśnie cząstka człowieka w pewnych razach zachowuje." (ibid., s. 15)

"Wsiadłeś na okręt, użyłeś podróży, dobiłeś do portu. Wysiadaj! Jeżeli ku innemu życiu, to bogowie są i tam. Jeżeli zaś ku bezczuciu, to przestaniesz odczuwać przykrości i przyjemności, i służyć naczyniu o tyle podlejszemu, o ile jest szlachetniejsze to, co mu służy. Jedno bowiem - to rozum i demon, drugie zaś - to ziemia i kał." (ibid., s. 21-22)

"Śmiercią nie gardź; owszem, niech ci miła będzie, bo i ona jest jednym z objawów woli natury. Śmierć jest czymś takim jak to, że stałeś się młodzieńcem i postarzałeś się, otrzymałeś zęby, brodę, włosy siwe, jak płodzenie, brzemienność i rodzenie, i inne objawy działalności natury, które przynoszą z sobą okresy życia twego. Jest więc rzeczą człowieka myślącego nie zachowywać się wobec śmierci ani obojętnie, ani odpychająco, ani lekceważąco, owszem, czekać na nią spokojnie jako na jeden z objawów działania natury. A z tym uczuciem, z jakim teraz czekasz na wyjście potomka z łona swej żony, oczekuj pory, w której dusza twa wyjdzie z tej oto obsłonki. A jeżeli pragniesz zwyczajnego środka wzmacniającego odwagę, to najprędzej pojedna cię ze śmiercią myśl o tym, z jakimi to przedmiotami masz się rozłączyć, od jakich charakterów oddalić i obcowaniem z nimi się nie plamić. Jednak bynajmniej nie powinno się czuć do nich wstrętu, owszem, należy otaczać ich opieką, i ich postępowanie znosić łagodnie, ale zarazem mieć to w pamięci, że nie rozłączysz się z ludźmi tych samych, co ty, zasad. To bowiem tylko - jeżeli w ogóle coś - mogłoby nas znęcić i przytrzymać przy życiu, gdybyśmy mogli żyć wśród ludzi wyznających te same, co my, zasady. A dzisiaj widzisz, ile to zamieszania sprawia niezgodność w sposobie życia, tak że chciałoby się powiedzieć: chodźże prędzej, śmierci, bym czasem i sam o sobie nie zapomniał."(ibid., s. 104)

"Hipokrates, który wiele chorób wyleczył, sam zachorował i umarł. Chaldejczycy przepowiedzieli śmierć wielu ludzi, następnie i ich przeznaczenie dosięgło. Aleksander i Pompejusz, i Gajus Cezar, którzy całe miasto tylekroć do gruntu zburzyli, a wiele dziesiątek tysięcy jeźdźców i pieszych w boju wybili, sami też raz ze świata precz poszli. Heraklit, który tyle nafilozofował o zniszczeniu świata przez ogień, dostał puchliny wodnej i gnojem okryty umarł. Demokryta zjadły wszy, inne wszy zaś Sokratesa." (ibid., s. 21-22)

"Rozmyślaj zawsze o tym, ilu to lekarzy umarło, którzy nieraz swe brwi ściągali nad chorymi! Ilu astrologów, którzy jako rzecz ważną śmierć innym przepowiadali! Ilu filozofów, którzy o śmierci i nieśmiertelności tysiączne snuli pomysły! Ilu rycerzy, którzy wielu zabili! Ilu tyranów, którzy moc nad duszami dzierżyli ze straszną zuchwałością, jakoby sami nieśmiertelni. Ileż to miast całych, że tak powiem, umarło, Helike i Pompeja, i Herkulanum, i inne niezliczone. Przejdź znajomych, jednego po drugim. Ten temu ostatnią oddał przysługę, a potem nogi wyciągnął; ów tamtemu. A wszystko w krótkim czasie." (ibid.,s. 42)

"Rozważaj zawsze, ilu to ludzi, ilorakich zawodów, rozmaitych narodów pomarło, tak że przejść można aż do Filistona, Fojbosa i Oryganiona. A potem przejdź do innych rodzajów. Musimy się przenieść na tamten świat, dokąd poszło tylu sławnych mówców, tylu zacnych filozofów: Heraklit, Pitagoras, Sokrates. A tylu bohaterów dawniej. A tylu wodzów później i władców. Oprócz nich i Eudoksos, Hipparch, Archmimedes i inni - natury bystre, wielkoduszne, pracowite, dzielne, dumne, a dalej szydzący nawet z owego znikomego i jednodniowego życia ludzkiego, jak Menippos i tylu innych podobnych. Pomyśl, że ci wszyscy od dawna spoczywają. Cóż więc w tym dla nich strasznego?" (ibid., s. 69-70)

"Iluż to już Chryzypów, ilu Sokratesów, ilu Epiktetów pochłonęła wieczność! A niech ci to stoi przed oczyma na widok jakiegokolwiek bądź człowieka i zdarzenia. [...] Wnet zapomnienie o wszystkim przyjdzie na ciebie! I wnet zapomnienie wszystkich o tobie!" (ibid., s. 76)

"Aleksander Macedoński i jego poganiacz mułów po śmierci ten sam los podzielili. Zaiste bowiem wchłonięci zostali w tę samą myśl twórczą wszechświata albo rozproszyli się w równy sposób na atomy." (ibid., s. 61)

"Śmierć, tak samo jak urodzenie, jest tajemnicą natury. Jak to jest połączeniem się pierwiastków, tak śmierć ich rozłączeniem się w to, czym były przedtem. Zgoła nie ma się czego wstydzić. Nie sprzeciwia się to bowiem ani temu, że się jest istotą rozumną, ani zasadzie jej budowy" (ibid.,s. 33); "[...] i śmierć jest jedną z czynności życiowych. Korzystne więc jest i do tego przysposobić teraźniejszość." (ibid., s. 58) "[...] czym jest śmierć? Gdy się kto jej samej przyjrzy i przez rozbiór jej wyobrażenia oddzieli to, co z nią łączy wyobraźnia, to za nic innego nie będzie się jej uważało, jak za dzieło natury. Kto zaś boi się dzieła natury, jest dzieckiem. A śmierć nie jest tylko dziełem natury, ale i dziełem dla niej pożytecznym." (ibid., s. 16) "Długość życia ludzkiego - to punkcik [...] Życie - to wojna i przystanek chwilowy w podróży, wspomnieniem pośmiertnym - zapomnienie. Cóż więc może posłużyć za ostoję? Tylko jedno: filozofia. A ona zasadza się na utrzymywaniu naszego demona bez zmazy i szkody, aby [...] I by wszystkie zdarzenia i losy przyjmował jako pochodzące skądś stamtąd, skąd sam przyszedł. A przede wszystkim, by w każdym położeniu oczekiwał śmierci z otuchą w przeświadczeniu, że to nic innego, jak rozkład pierwiastków, z których każde stworzenie się składa. Jeżeli zaś samym pierwiastkom nie straszna jest przemiana nieustanna jednego w drugi, dlaczegoby się obawiać przemiany i rozkładu wszystkich? Przecież to dzieje się zgodnie z prawami natury. A nic nie jest złe, co jest zgodne z naturą." (ibid., s. 18-19)

"O tym więc pamiętaj, że albo materia, z której się składasz, będzie musiała w pył się obrócić, albo duch twój zginie, albo zmieni miejsce i gdzie indziej będzie przeniesiony." (ibid., s. 92)

"Jakżeż bogowie, którzy wszystko urządzili pięknie i z miłością dla ludzi, to tylko mogli przeoczyć, że niektórzy z ludzi, nawet bardzo zacni i z bóstwem jakby przymierzem ścisłym związani, a dla uczynków zbożnych i dzieł pobożnych z bóstwem w stosunku poufałości pozostający, raz zmarłszy, już nigdy na powrót nie otrzymują bytu, lecz na zawsze gasną? Jeżeli tak jest istotnie, bądź przekonany, że gdyby powinno było być inaczej, byliby to przecież uczynili. Gdyby to bowiem było słuszne, to byłoby i możliwe, a gdyby było zgodne z naturą, to byłaby to z sobą przyniosła natura. Z tego więc, że tak nie jest (jeżeli tak nie jest), nabierz wiary, że tak nie powinno być! I sam bowiem widzisz, że to dociekanie jest chęcią prawowania się z bóstwem; a nie prawowalibyśmy się tak z bogami. A jeżeli tak jest, to z ominięciem słuszności i rozsądku nie przeoczyliby żadnego zaniedbania w urządzeniu spraw wszechświata"(ibid., s. 144).

"Każdą czynność, którą wykonywasz, badaj z osobna i zadawaj sobie pytanie, czy śmierć jest straszna dlatego, że cię tego oto pozbawia?" (ibid., s. 125)

"[...] ustanie działalności, zahamowanie i jakby śmierć popędów i zdolności wydawania sądów nie jest niczym złym. A przejdź teraz okresy życia: wiek dziecinny, pacholęcy, męski i starczy. I tych wszelka przemiana jest śmiercią. A czy to straszne? A pomyśl teraz o swym życiu pod opieką dziadka, a potem matki, a potem ojca. I wiele innych rozłączeń, i przemian, i zmian znajdując, zdaj sobie pytanie: co w tym strasznego? Tak samo więc ma się rzecz z ustaniem całego życia, jego końcem i przemianą". (ibid., s. 108)

"Śmierć - to ustanie wrażeń zmysłowych i ulegania popędom, i pracy umysłowej, i służby dla ciała." (ibid., s. 62)

"Kto się boi śmierci - mówi w pewnym miejscu Marek Aureliusz - boi się albo braku odczuwania, albo zmiany odczuwania. Jeżeli jednak nie będzie w ogóle odczuwał, to nie będzie odczuwał żadnego nieszczęścia. A jeżeli inaczej będzie odczuwał, to będzie innym stworzeniem, ale żyć nie przestanie". (ibid., s. 101).

"A chociażbyś miał żyć jeszcze trzy tysiące lat albo dziesięć tysięcy razy dłużej, przecież pamiętaj o tym, że nikt innego życia nie traci nad to, którym żyje, a innym nie żyje, jak tym, które traci. Najdłuższe więc równa się najkrótszemu. Teraźniejszość bowiem jest równa u wszystkich, a więc i to, co się traci, jest równe. Tak więc to, co się traci, przedstawia się jako krótkie teraz. Nikt bowiem nie może stracić tego, co już przeszło lub co przyjdzie. Jakże bowiem można być pozbawionym tego, czego się nie ma?

"I o tym pamiętaj, że kaźdy żyje tą oto teraźniejszością, chwilką. Wszystko zaś inne albo przeżył, albo niepewne. Maluczkie jest więc to, co każdy przeżywa, maluczki kącik ziemi, gdzie żyje, króciuchne, chociażby najdłużej trwało, wpomnienie pośmiertne, a i ono żyje koleją człowieczków, którzy wnet umrą, a nic nie wiedzą sami o sobie, a cóż dopiero o tych, którzy dawno zmarli". (Marek Aureliusz, Rozmyślania, op. cit., s.26)

O tych więc dwu rzeczach trzeba pamiętać: po pierwsze o tym, że wszystko od wieków w podobny sposób się dzieje i wciąż się powtarza⁺,
i o tym, że jest wszystko jedno, czy się będzie patrzyło na te same rzeczy lat sto czy dwieście, czy przez wieczność. I o drugim, że i człowiek bardzo stary, i ten, który ma umrzeć we wczesnej młodości, tracą po równi. Tylko teraźniejszości bowiem mają być pozbawieni (jeżeli można powiedzieć, że i ją posiadają), a nie traci się, czego się nie ma." (Marek Aureliusz, Rozmyślania, PWN 1958, s. 17)

"Tak, jak nie bardzo byś to uważał za ważne, gdyby ci bóg jaki powiedział, że może jutro umrzesz, a z pewnością pojutrze, umrzeć raczej pojutrze niż jutro - chyba gdybyś był w najwyższym stopniu tchórzem, jakaż to bowiem jest różnica? - tak nie uważaj za rzecz ważną, czy umrzesz po wielu latach, czy jutro." (ibid., s. 41-42)

"Prostym, a przecież skutecznym środkiem służącym do gardzenia śmiercią jest wspomnienie o tych, którzy z uporem trzymali się życia. Cóż im z tego za większa korzyść niż tym, którzy wcześnie zmarli? Z tym wszystkim gdzieś tam leżą Kadykianus, Fabius, Julianus, Lepidus, tak jak i ci wszyscy, którzy innych na cmentarz odprowadzali i sami następnie zostali odprowadzeni. W ogóle jest to mała różnica, i to, z jaką przykrością osiągnięta, wśród jakich przykrości, wśród jakich ludzi, w jakim ciele! Nie w tym więc rzecz! Patrz bowiem na bezmiar czasu poza tobą i na bezmiar przed tobą! A w nim cóż za różnica trzydniowcem a trzywiekowcem?" (ibid., s. 41-42)

"Wszystko, co widzisz, wnet ulegnie zepsuciu, a i ci, którzy to psucie się powolone widzą, wnet sami zgniją. A kto umrze jako podeszły starzec, zrówna się z tym, kto umarł w kwiecie młodości." (ibid., s. 111)

"Ten, kto namiętnie troszczy się o sławę pośmiertną, nie myśli o tym, że wszyscy ci, którzy o nim pamiętają, wnet sami pomrą. Następnie znowu i ten, który tę pamięć od tamtego przejął, aż wreszcie wszelkie wspomnienie zatrze się, idąc koleją ludzi, którzy je zapalali i gasili. Ale przypuść nawet, że ci, którzy o tobie będą pamiętali, są nieśmiertelni i że wspomnienie jest nieśmiertelne. Cóż ci z tego? Nawet nie mówię, że nic z tego po śmierci, ale za życia cóż z pochwały?" (ibid., s. 34-35)

"Czy siedzi jeszcze teraz nad grobem Werusa Pantea lub Pergamus? A nad grobem Hadriana Chabrias lub Diotymos. Śmieszne pytanie. No! A gdyby siedzieli, czy tamci by to czuli? A gdyby czuli, czy sprawiałoby im to przyjemność? A gdybyim to sprawiało przyjemność, czy ci mają być nieśmiertelni? Czyż nie było ich przeznaczeniem najpierw stać się staruszkami i starcami, a potem umrzeć? Po ich więc śmierci - cóż by się stać miało z tamtymi? Wszystko to jest smród i zgnilizna w worku ciała." (ibid., s. 95)

"Zwykłe niegdyś wyrazy są teraz pustymi dźwiękami. Tak też i nazwiska ludzi wielce sławionych teraz są jakby pustymi dźwiękami: Kamillus, Caeso, Volesus, Dentatus, a wnet i Scypion, i Kato, potem i Hadrian, i Antonin. Wszystko bowiem przemija i przechodzi szybko w legendę, a wnet okrywa się zupełnym zapomnieniem. A mówię to o tych, którzy tak przedziwnie jakoś błyszczeli. Po innych bowiem wraz ze śmiercią: ani śladu, ni wieści. Czymże zaś jest w ogóle wieczna pamięć? Całą marnością. O cóż więc należy się starać? O to jedno: sprawiedliwy umysł i działalność pożyteczną dla ogółu, i mowę niezdolną nigdy do kłamstwa, i umysł pogodnie przyjmujący to, co się dzieje, wszystko, jako rzecz konieczną, jako rzecz zrozumiałą, jako to, co płynie z tego samego, co i my, początku i źródła." (ibid., s. 34-35)

"Nuże! Teraźniejszość poświęć samemu sobie. Ci, którzy raczej dążą do sławy pośmiertnej, nie myślą o tym, że owi potomkowie, choć inni, będą jednak tacy sami jak ci, na których się dzisiaj żalą. Boć i oni są śmiertelni. A cóż cię to w ogóle obchodzi, czy będą rozbrzmiewać takimi, czy owakimi głosami o tobie, albo czy taki, czy owaki sąd o tobie mieć będą?" (ibid., s. 97)

"Ale piękno odwieczne wie, kiedy ma się ukazać. Samo bowiem pełni rolę lekarza i lepiej wie, kto jest zdrowy, niż ten nawet, kto do zdrowia powraca." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom II, "PAX", Warszawa 1953, s. 33, w dialogu Solilokwia)

"Usilnie prosiliśmy Boga, by opuścił świat. Uczynił to - na nasze żądanie. Pozostała ziejąca dziura. Nadal modlimy się do tej dziury, do Nicości. Nikt nie odpowiada. Jesteśmy wściekli i zawiedzeni. Czy to dowód na nieistnienie Boga?" (Leszek Kołakowski, Czy Pan Bóg jest szczęśliwy i inne pytania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 66).

W filozofii jest tylko jeden sposób wykazania, iż problem jest nierozstrzygalny: jest nim udzielenie kolejnej odpowiedzi na pytanie, na które odpowiedzieć nie można.

"Pour moi, ai-je besoin de le dire, je ne saurais me contenter ni de l'un, ni de l'autre idéal; je ne voudrais ni de cette ploutocratie avide et bornée, ni de cette démocratie vertueuse et médiocre, uniquement occupée à tendre la joue gauche, et où vivraient des sages sans curiosité qui, évitant les excès, ne mourraient pas de maladie, mais à coup sûr mourraient d'ennui. Mais cela, c'est une affaire de goût et ce n'est pas ce point que je veux discuter." (Henri Poincaré, Science et méthode, Flammarion, Paris 1947, s. 8).

Le savant n'étudie pas la nature parce que cela est utile; il l'étudie parce qu'il y prend plaisir et il y prend plaisir parce qu'elle est belle. [...] ...; si les Grecs ont triomphé des barbares et si l'Europe, héritière de la pensée des Grecs, domine le monde, c'est parce que les sauvages aimaient les couleurs criardes et les sons bruyants du tambour qui n'occupaient que leurs sens, tandis que les Grecs aimaient la beauté intellectuelle qui se cache sous la beauté sensible et que c'est celle-là qui fait l'intelligence sûre et forte. Sans doute un pareil triomphe ferait horreur à Tolstoï et il ne voudrait pas reconnaître qu'il puisse être vraiment utile. Mais cette recherche désintéressée du vrai pour sa beauté propre est saine aussi et peut rendre l'homme meilleur. Je sais bien qu'il y a des mécomptes, que le penseur n'y puise pas toujours la sérénité qu'il devrait y trouver, et même qu'il y a des savants qui ont un très mauvais caractères. Doit-on dire pour cela qu'il faut abandonner la science et n'étudier que la morale ? Eh quoi, pense-t-on que les moralistes eux-mêmes sont irréprochables quand ils sont descendus de leur chaire ?" (Henri Poincaré, Science et méthode, Flammarion, Paris 1947, s. 15-18).

"Or, la plupart des hommes n’aiment pas à penser et c’est peut-être un bien, puisque l’instinct les guide, et le plus souvent mieux que la raison ne guiderait une pure intelligence, toutes les fois du moins qu’ils poursuivent un but immédiat et toujours le même ; mais l’instinct c’est la routine, et si la pensée ne le fécondait pas, il ne progresserait pas plus chez l’homme que chez l’abeille ou la fourmi. Il faut donc penser pour ceux qui n’aiment pas à penser et, comme ils sont nombreux, il faut que chacune de nos pensées soit aussi souvent utile que possible, et c’est pourquoi une loi sera d’autant plus précieuse qu’elle sera plus générale." (Henri Poincaré, Science et méthode, Flammarion, Paris 1947, s. 9).

"La pensée n'est qu'un éclair au milieu d'une longue nuit. Mais c'est ce éclair qui est tout." (Henri Poincaré, La valeur de la science, Flammarion, Paris 1970, s. 187).

"Oświadczam tedy, mój Ojcze, że nie masz już o co gromić swoich przeciwników [..] Dziwi mnie tylko, żeś tego nie wiedział [...] Pewien jestem, że gdybyś się do nich zbliżył [...] Ujrzałbyś, mój Ojcze, iż nie tylko uważają oni, że można się w istocie oprzeć owej wątłej łasce noszącej miano pobudzającej albo nieskutecznej, nie pełniąc dobra, do którego ona zachęca, ale utrzymują też niezłomnie, wbrew Kalwinowi, iż wola może się opierać nawet łasce skutecznej i zwycięskiej; jak również bronią, wbrew Molinie, mocy tej łaski nad wolą, równie żarliwie wojując o jedną z tych prawd, co o drugą. Wiedzą aż nadto, że człowiek z własnej swej natury zawsze ma moc grzeszenia i oparcia się łasce i że od swego skażenia nosi w sobie nieszczęsny zaczyn pożądliwości, która pomnaża w nim nieskończenie tę moc, ale że wszelako, kiedy się Bogu spodoba natchnąć go swym miłosierdziem, czyni z nim, co chce i jak chce, przy czym to nieomylne działanie Boga nie niweczy w żadnej mierze naturalnej wolności człowieka, dzięki tajemnemu i cudownemu sposobowi, w jaki Bóg dokonuje tej premiany. Sposoby te cudownie wyłożył św. Augustyn; [...] Wedle tego wielkiego świętego [...] Bóg odmienia serce człowieka rozlewając w nim niebiańską słodycz, która przemaga pożądliwości ciała. Człowiek, czując z jednej strony swoją śmiertelność i nicość, z drugiej zaś odkrywając wielkość i wieczność Boga, uczuwa wstręt do rozkoszy grzechu, które go dzielą od nieskazitelnego dobra. Znajdując swą najwyższą rozkosz w Bogu, który go upaja, zwraca się doń nieomylnie sam z siebie, popędem zupełnie swobodnym, zupełnie dobrowolnym, miłosnym, tak iż byłoby dlań męką i karą oderwać się odeń. Nie znaczy to, aby nie mógł się odeń oderwać w każdej chwili i aby w istocie nie oddalał się odeń, jeśli zechce; ale w jaki sposób miałby chcieć, skoro wola zmierza zawsze jedynie ku temu, co ją najbardziej zachwyca, a nic jej wówczas tak bardzo nie zachwyca, jak to jedyne dobro, obejmujące w sobie wszystkie inne dobra. 'Quid enim amplius nos delectat, secundum id operemur necesse est' - jak powiada św. Augustyn. | W ten sposób Bóg rozrządza wolną wolą człowieka, nie narucając mu przymusu; wolna wola, która zawsze może oprzeć się łasce, ale nie zawsze chce się opierać, zwraca się równie swobodnie, jak niechybnie do Boga, kiedy On chce ją przyciągnąć słodyczą swego skutecznego natchnienia. | Oto są, mój Ojcze, boskie zasady św. Augustyna i św. Tomasza [...] | Wedle tych również zasad działamy sami z siebie, co sprawia, iż zasługa nasza jest istotnie naszą [...[; zarazem zaś, 'jako że Bóg jest pierwszą zasadą naszych czynności i czyni w nas to, co mu jest miłe', jak mówi św. Paweł, 'nasze zasługi są darami Boga', jak mówi sobór trydencki." (Prowincjałki, w przekładzie i ze wstępem Tadeusza Żeleńskiego-Boya oraz posłowiem Leszka Kołakowskiego, "Czytelnik", Warszawa 1963, s. 300-302).

"Podobno Platon [...] po śmierci Sokratesa [...] przejął wiele poglądów od pitagorejczyków. Pitagoras zaś nie zadowolił się filozofią grecką, która w owych czasach prawie wcale nie istniała, a w każdym razie była wiedzą tajemną. Gdy pod wpływem argumentów Ferecydesa z Syros uwierzył, że dusza jest nieśmiertelna, w swych długich i dalekich podróżach zapoznał się jeszcze z poglądami wielu filozofów. Toteż Platon do Sokratesowego wdzięku i subtelności, jaką rozporządzał w zagadnieniach etycznych, dołączył wiedzę o przyrodzie i sprawach boskich, którą nabył pracowicie u wspomnianych filozofów; następnie dodał do tego dialektykę, naukę, która tamtym częściom filozofii niejako nadaje kształt i która albo sama jest mądrością, albo też bez niej w ogóle nie może być mądrości, a równocześnie jest ich sędzią. Dzięki temu, jak mówią, Platon stworzył doskonały system filozoficzny, o którym nie pora teraz się rozwodzić. Dla moich celów wystarczy powiedzieć, że Platon rozróżnił dwa światy, jeden rozumowy, w którym zamieszkuje sama prawda, i ten zmysłowy, którego istnienie, jak wiadomo, stwierdzamy wzrokiem i dotykiem. Tamten zaś jest zdaniem Platona prawdziwy, ten zaś podobny do prawdziwego i ukształtowany na wzór tamtego. I dlatego dla duszy, która poznała siebie, tamten świat jest źródłem czystej i jasnej prawdy. Natomiast świat zmysłowy może zrodzić w duszach głupców nie wiedzę, lecz mniemanie. A wszelką działalność w obrębie tego świata możemy nazwać tylko prawdopodobieństwem, ponieważ opiera się ona na tych cnotach, które nazywał obywatelskimi, te zaś podobne są do innych prawdziwych cnót, które zna tylko niewielka liczba mędrców." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 136-137).

"Jeśli [...] istnieje jeden świat i sześć światów, jasne, że istnieje siedem światów niezależnie od tego, w jakim jestem stanie, i nie jestem bezczelny twierdząc, że wiem o tym. [...] To [...], że trzy razy trzy daje dziewięć, czyli kwadrat liczb, które poznajemy umysłowo, musi być prawdą, nawet gdyby cały ludzki ród chrapał." (ibid., s. 123)

"Jest jednak bezwzględną prawdą stosunek między jednym a dwoma lub między dwoma a czterema; ta prawda nie była mniej prawdziwa wczoraj niż dziś i będzie tak samo prawdziwa jutro i po roku; i nawet gdyby cały świat się zawalił, to ta prawda nie może przestać istnieć. Zawsze bowiem będzie ona taka sama".

"[...] ona mnie nauczyła, że są prawdziwe wszystkie tamte twierdzenia, którymi się posłużyłem przedtem.⁺

"Ktokolwiek bramę tę przekroczy, przestrzega bez najmniejszego wahania zasad doskonałego życia; dzięki nim, gdy stanie się pojętny, uświadamia sobie wreszcie, na jak silnych podstawach rozumowych opierało się to wszystko, czym kierował się, zanim zaczął używać rozumu; pojmuje również, czym jest rozum, za którym dąży i dzięki któremu pojmuje, wyszedłszy silny i sprawny z powijaków autorytetu; pojmuje wreszcie, czym jest myśl [intellectus - A.L.], w której wszystko się mieści, lub raczej która jest wszystkim i która - poza wszystkim - jest zasadą wszystkiego" (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 202).⁺

"A. A teraz postaraj się skupić uwagę i powiedz mi, czy istnieje taka rzecz, którą mogą widzieć wspólnie wszystkie rozumujące istoty, każda swoim rozumem i myślą [...] E. [...] widzę wiele rzeczy tego rodzaju. Wystarczy wspomnieć jedną z nich: prawdziwość liczb i ich stosunków. Dostępna ona dla wszystkich, którzy rozumują; każdy liczący usiłuje pojąć ją rozumem i czystą myślą. Jednemu przychodzi to łatwiej, drugiemu trudniej, inny jeszcze w ogóle nie może podołać. A tymczasem ona sama w równej mierze udziela się wszystkim, którzy są zdolni 131-132 ją pojąć. Zrozumiana przez człowieka, nie zmienia się i nie przechodzi w niego, niby jakiś pokarm. Nasze błędne sądy nie przynoszą jej uszczerbku. To czlowiek jest w błędzie tym głębiej, im mniej ją widzi. Ona zaś trwa zawsze prawdziwa i nieskazitelna." (ibid., s. 132) Prawdy matematyczne są aprioryczne, nie da się ich wyprowadzić z wrażeń zmysłowych. Są wieczne i niezniszczalne. "[...] nie wiem, jak długo będzie trwało to, z czym stykam się przez zmysły cielesne [...] Natomiast siedem i trzy daje dziesięć nie tylko teraz, lecz zawsze. Nie było i nie będzie takiego czasu, żeby siedem i trzy nie tworzyło dziesięciu. Jak powiedziałem, ta niezniszczalna prawdziwość stosunków liczbowych jest wspólna dla mnie i dla każdego, kto rozumuje." (ibid., s. 132)⁺

"Przypuść, żeś już umarł i życie dotychczasowe ukończyłeś. Resztę życia, pozostałego ci jako nadmiar, powinieneś przeżyć zgodnie z prawami natury." (Marek Aurelisz, Rozmyślania, PWN 1958, s. 82).

"A. W moim przekonaniu właściwym niejako mieszkaniem i ojczyzną duszy jest sam Bóg, ktory ją stworzył. Nie potrafię natomiast nazwać jej substancji, gdyż, jak sądzę, nie należy ona do powszechnie znanych bytów, z ktorymi się stykamy za pośrednictwem zmysłów cielesnych." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom II, "PAX", Warszawa 1953, s. 109, w dialogu O wielkości duszy).

"Zastanawiają mnie jednak następujące trudności: dlaczego dusza podobnie jak ciało rośnie, lub przynajmniej wydaje się rosnąć, wraz z wiekiem? Bo cyzż można zaprzeczyć, że nawet niektóre zwierzęta mają więcej bystrości od dzieci w wieku niemowlęcym? Któż zaś wątpi, że w dzieciach w miarę ich wzrostu fizycznego wzrasta w pewien sposób także i rozum?"

"Nie powinieneś [...] ulegać złudzeniu, że dusza rozwija się rosnąc z wiekiem, podobnie jak ciało. Rozwój jej bowiem prowadzi do cnoty, która w naszym pojęciu nie ma wielkości przestrzennej, lecz jest piękna i doskonała dzięki wielkiej sile, jaką stanowi wewnętrzna zgodność. [...] dusza, rozwijając się z wiekiem i zdobywając rozum, staje się nie większa, lecz lepsza." (ibid., s. 136)⁺

"Lecz czyż nie widzisz, że nie czas tu na badanie, czy jest tak w rzeczywistości? Teraz przecież chodzi nam o to, aby wykazać, jeśli to możliwe, że duszę nazywamy wielką lub małą nie mając na myśli miejsca zajmowanego w przestrzeni. Na dochodzenie jej ewentualnej odwieczności przyjdzie właściwy czas wtedy, kiedy zaczniemy się zastanawiać nad twoim cczwartym pytaniem, mianowicie: dlaczego dusza zostałą dana ciału (o ile w ogóle godzi się nam tym zajmować). Bo jakiż związek z tak pojętą wielkością duszy ma sprawa, czy istniała, czy też nie istniała wiecznie i czy jest nieśmiertelna, albo to, że w pewnym okresie czasu niczego nie wie, w innym zaś umie wiele?" (ibid., s. 143)

"Przede wszystkim [...] dusza obecnością swą ożywia nasze ciało, złożone z ziemi i podległe śmierci. Zespala je w jedną całość i utrzymuje tę jedność, nie pozwalając, żeby uległo zniszczeniu wskutek rozkładu. Ona to kieruje równomiernym rozprowadzaniem pokarmu po całym ciele tak, by każda jego część dostała to, co się jej należy. Ona utrzymuje harmonię w układzie i proporcjach ciał, co nie tylko stanowi o jego piękności, lecz pozwala mu rozmnażać się i wzrastać. To wszystko jednak można uznać za cechy wspólne człowiekowi i roślinom" (ibid., s. 180)

"Dowiedziałeś się, ja wielka jest moc i potęga duszy. Krótko mówiąc, jak z jednej strony musimy przyznać, że dusza ludzka nie jest tym, czym jest Bóg, tak z drugiej strony należy przypuszczać, że spośród rzeczy stworzonych nic nie jest bliższe Boga. Toteż ..." (ibid., s. 187)

"W filozofii nie można definiować tak, jak w matematyce; wszelkie naśladowanie matematycznego postępowania jest pod tym względem nie tylko niepłodne, ale opaczne i jak najbardziej szkodliwe w skutkach" (Husserl, Idee..., s. 13)

"[...] nie warto wszak zajmować się tym, co mówi lub myśli człowiek, który mówi lub myśli tylko tak, jak nim ktoś pokieruje" (Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, PWN 1955, s. 8).

"To, co się nazywa zdaniem ogółu, jest, ściśle biorąc, zdaniem dwóch lub trzech osób i o tym przekonalibyśmy się, gdybyśmy mogli obserwować powstawanie takiego ogólnie przyjętego poglądu. Zauważylibyśmy wtedy, że tylko dwie lub trzy osoby najpierw to zdanie przejęły od innych osób albo wypowiedziały same, a inni z uprzejmości uwierzyli, w przekonaniu, iż rzecz była gruntownie zbadana. Uważając tych pierwszych za dostatecznie kompetentnych, przyłączyło się do tego zdania najpierw kilku następnych, tym znowu uwierzyło wielu innych, którzy z lenistwa woleli po prostu uwierzyć od razu, zamiast podjąć mozolne badania. I tak z dnia na dzień narastała liczba tych leniwych i łatwowiernych zwolenników; gdy bowiem taki pogląd przyjęła już znaczna liczba osób, wówczas następnie uważali, że to się mogło stać tylko dzięki słuszności tego poglądu. Pozostali zaś byli teraz zmuszeni uznawać to, co już zostało ogólnie uznane, jeżeli nie chcieli uchodzić za niespokojne głowy, które się opierają ogólnie uznanym poglądom, lub za zarozumialców, którzy chcą być mądrzejsi od całego świata. Podzielanie tego poglądu stało się obowiązkiem. Nieliczni, którzy są zdolni do wydawania własnych sądów, muszą teraz milczeć; ci zaś, którym wolno mówić - to ludzie niezdolni do własnego zdania i własnego sądu, którzy są tylko echeal cudzych poglądów; tym gorliwiej jednak i tym fanatyczniej ich bronią. Nienawistny jest im bowiem każdy myślący inaczej i to nie tyle z powodu odniennego poglądu, ile z powodu zuchwalstwa, jakie wykazuje wypowiadając własne zdanie; rzecz taka im sie nigdy nie zdarza i w gruncie rzeczy są tego świadomi" (Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, Wydawnictwo Literckie, Kraków 1976, s. 78-79].

"Douter de tout ou tout croire, ce sont deux solutions également commodes, qui l'une et l'autre nous dispensent de réfléchir." (Henri Poincaré, La science et l'hypothèse, Flammarion, Paris 1968, s. 24).

"Czym tedy poznajemy prawdziwość faktów? Naszymi oczami, mój Ojcze, które są ich prawnymi sędziami, jak rozum jest sędzią rzeczy naturalnych i zrozumiałych, a wiara - rzeczy nadnaturalnych i objawionych. Skoro bowiem mnie zmuszasz, mój Ojcze, powiem Ci, iż wedle mniemania największych dwóch doktorów Kościoła, św. Augustyna i św. Tomasza, te trzy zasady naszego poznania, zmysły, rozum i wiara, mają kżda oddzielny przedmiot i swoją pewność w jego zakresie. I jak Bóg raczył się posłużyć pośrednictwem zmysłów, aby stworzyć wejście dla wiary: fides ex auditu, tak wiara nie tylko nie niweczy pewności zmysłów, ale, przeciwnie, znaczyłoby to podkopywać wiarę, chcieć podawać w wątpliwość wierne świadectwo zmysłów. Dlatego św. Tomasz powiada wyraźnie, iż Bóg chciał, aby w Eucharystii istniały cechy zmysłowe, iżby zmysły, które sądzą jedynie z tych cech, nie były zawiedzione: 'Ut sensus a deceptione reddantur immunes'. | Możemy stąd wyciągnąć wniosek, iż kiedy nam dają jakieś twierdzenie do zbadania, trzeba najpierw rozpoznać jego naturę, aby zbadać, do której z trzech zasad mamy je odnieść. Jeśli chodzi o rzecz nadnaturalną, nie będziemy jej sądzić ani zmysłami, ani rozumem, ale Pismem św. i orzeczeniami Kościoła. Jeżeli chodzi o twierdzenie nie objawione i na miarę naturalnego rozumu, on sam będzie tu właściwym sędzią. A jeżeli chodzi o kwestię faktyczną, będziemy wierzyli zmysłom, którym z natury rzeczy przychodzi o tym wyrokować. | To prawo jest tak powszechne, iż, wedle św. Augustyna i św. Tomasza, kiedy nawet Pismo św. nastręcza nam jakiś ustęp, którego najbliższe literalne znaczenie wydaje się w sprzeczności z tym, co zmysły albo rozum rozpoznają z łatwością, nie trzeba próbować im przeczyć i poddawać ich tej jawnej myśli Pisma, ale trzeba wykładać Pismo i szukać w nim innego znaczenia, które by się godziło z tą dotykalną prawdą. Ponieważ słowo boże jest nieomylne nawet w faktach, świadectwo zaś zmysłów i rozumu, działających w swoim zakresie,jest również pewne, trzeba, aby te dwie prawdy zgadzały się; że zaś Pismo można wykładać w rozmaite sposoby, podczas gdy świadectwo zmysłów jest jedno, należy, w tych przedmiotach, przyjąć jako prawdziwy wykład Pisma św. ten, który zgodny jest z wiernym świadectwem zmysłów. " (Prowincjałki, w przekładzie i ze wstępem Tadeusza Żeleńskiego-Boya oraz posłowiem Leszka Kołakowskiego, "Czytelnik", Warszawa 1963, s. 312-314).

"Cokolwiek nas bowiem na ten świat sprowadziło - czy to Bóg, czy natura, czy przeznaczenie, czy wola nasza, czy niektóre z tych czynników łącznie, czy też wszystkie razem [...] - ciśnięto nas na burzliwe morze życia jak gdyby bez ładu i celu." (Św. Augustyn, O życiu szczęśliwym, w: Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 8)

"[...] znam - powiada Ewodiusz w dialogu O wolnej woli - wielu rachmistrzów i arytmetyków, czy jak ich tam inaczej ponazywać którzy liczą doskonale, wprost zadziwiająco, a tylko niewielu mądrych, może nawet żadnego" (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom III, "PAX", Warszawa 1953, s. 142)

"R[ozum]. Jeżeli świat ten będzie istniał wiecznie, czy prawdziwe jest twierdzenie, że świat ten będzie istniał wiecznie?
A[ugustyn]. Któż by w to wątpił?
R. A jeżeli przestanie istnieć? Czy nie tak samo prawdziwe jest twierdzenie, że świat przestanie istnieć?
A. Tak samo.
R. A co się stanie, kiedy już zginie, jeżeli ma zginąć? Czy nie będzie wtedy prawdziwe zdanie, że świat zginął? Jak długo nie jest prawdą, że świat zginął, tak długo świat istnieje; jest więc niemożliwe, żeby świat zginął, a jednocześnie nie było prawdą, że zginął.
A. I na to się zgadzam.
R. A jak uważasz, czy coś może być jeszcze prawdziwe, jeżeli nie istnieje prawda?
A. To niemożliwe.
R. Prawda będzie zatem istniała, choćby nawet świat zginął.
A. Nie mogę zaprzeczyć.
R. A jeżeli zginie sama prawda? Czy nie będzie wówczas prawdziwe twierdzenie, że prawda zginęła?
A. Temu także nikt nie może zaprzeczyć.
R. A przecież nie może ono być prawdziwe, jeżeli prawda nie istnieje.
A. Już poprzednio się na to zgodziłem. R. A zatem prawda nie może przestać istnieć."⁺

"[...] najpierw wznieciliśmy tumany kurzu, a potem uskarżamy się, że nie widzimy" (Berkeley, Traktat..., s. 9).

"Lecz oto zagadnienia niejasne, chociaż związane ze sprawami Bożymi. W jaki sposób może Bóg nie być stwórcą zła, a jednocześnie, chociaż jest On wszechmocny, tyle zła się dzieje? Dla kogo stworzył On ten świat, On, któremu nic nie brakowało? Czy zło istniało zawsze, czy też zaczęło istnieć w czasie? A jeżeli istniało zawsze, to czy pozostawało w zależności od Boga? Jeśli zaś tak było, to czy zawsze istniał ten świat, gdzie złem władał porządek Boży? Jeżeli natomiast świat ten zaczął kiedyś istnieć, to w jaki sposób przedtem jeszcze mogło istnieć zło pod Bożą władzą? Jakaż była potrzeba stworzenia świata, a na nim zła 218-219 na karę dla dusz, zła, które trzymała w karbach Boża potęga? Jeżeli zaś był taki okres czasu, kiedy zło nie znajdowało się pod panowaniem Boga, to dlaczego nagle stało się to, co przedtem w ciągu całej wieczności się nie stało? Byłoby bowiem rzeczą całkiem głupią, żeby nie powiedzieć: bezbożną, twierdzić, że Bóg powziął nagle jakiś nowy zamiar. Jeżeli zaś powiemy, jak to myślą sobie niektórzy, że zło było dla Boga uciążliwe i jakby zuchwałe, to wobec takiego poglądu każdy człowiek uczony wybuchnie śmiechem i każdy nieuk się oburzy. Jakże bowiem zło w postaci nie wiem już jakiej mogło szkodzić Bogu? Jeżeli mówią, że zło nie mogło szkodzić Bogu, to nie było przyczyny stwarzania świata. Jeżeli zaś mówią, że mogło, to dopuszczają się niewybaczalnej niegodziwości sądząc, że Bóg nie jest nienaruszalny, a przynajmniej nie w takim stopniu, żeby mógł w swej potędze zapobiec jakiemukolwiek naruszeniu swojej substancji. Wyznają oni mianowicie, że dusza ponosi tutaj karę, ponieważ nie chcą uznać w ogóle jakiejś różnicy między substancją duszy a Boga. Jeżeli zaś chodzi o pogląd, że świat nie został stworzony, to głosić go jest rzeczą bezbożną i niegodną, ponieważ wynikałoby stąd, że Bóg go nie stworzył. | Problemy te, jak i inne tego rodzaju, należy albo rozważać trzymając się pewnego porządku studiów, albo też w ogóle nie brać się do nich." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 218-219)

"Jeżeliby następnie chciał ktoś zapytać, skąd się bierze zło, to powinien by najpierw postawić pytanie, czym jest zło. Otóż nie jest ono niczym innym jak 'zepsuciem' naturalnej miary, postaci czy porządku. Toteż mówi się, że natura jest zła wtedy, kiedy jest 'zepsuta'. 'Niezepsuta' bowiem z konieczności jest dobra. Ale nawet i 'zeopsuta' w zakresie tego, że jest naturą, jest dobra, zła jest w zakresie tego, że jest 'zepsuta' " om IV, "PAX", Warszawa 1953, s. 171)

"O 'złej" zaś mierze, 'złej' postaci lub o 'złym' porządku mówi się wtedy, gdy albo nie osiągają tego stopnia, który powinny były osiągnąć, albo też nie są dostosowane do rzeczy, do których powinny były być dostosowane. Dlatego więc mówi się wtedy o nich, że są złe, bo są jakby czymś obcym i niezharmonizowanym. Można też powiedzieć o kimś, że w swym postępowaniu nie zachował 'dobrej' miary albo dlatego, że zrobił mniej, niż trzeba było, albo tak zrobił, jak w danym przypadku zrobić nie należało, albo też przesadził i zrobił coś niewłaściwie. Toteż stawiając zarzut, że coś wykonano w zły sposób, stawia się go słusznie nie z innego jakiegoś powodu, ale właśnie dlatego, że nie zachowano przy tym miary. Tak samo mówi się o lichej postaci bądź ze względu na jej porównanie z kształtniejszą i piekniejszą postacią, bo jest ona skromniejsza, a tamta okazalsza, góruje jednakże nie swą masą, ale pięknością, bądź też ze względu na to, że nie jest dostosowana do rzeczy, której została przydana, tak iż wydaje się czymś obcym i niewłaściwym; powiedzmy na przykład, że ktoś nago przechadza się po rynku - jeżeli zaś robi to w łaźni, nie budzi żadnego zgorszenia. Podobnie mówi się o złym porządku wtedy, gdy porządek jako taki nie jest w całości zachowany. Toteż nie porządek jest zły, ale raczej panuje zły nieporządek tam, gdzie rzeczy mniej są uporządkowane. niż być powinny, albo też nie tak, jak powinny. Niemniej jednak gdzie istnieje jakaś miara, jakaś postać i jakiś porządek, istnieje jakieś dobro i jakaś natura, gdzie zaś żadnej nie ma miary, żadnej postaci, żadnego porządku, nie ma już żadnego dobra, a więc i żadnej już nie ma natury." (ibid., s. 179)

"Większość prawodawców byli to ludzie ograniczeni, których przypadek postawił na czele innych i którzy radzili się przeważnie swoich przesądów i urojeń. Zdaje się, że nawet nie zdawali sobie sprawy z wielkości i dostojeństwa swego dzieła i bawili się tworzeniem dziecinnych urządzeń, za pomocą których zjednali sobie, co prawda, uznanie miernych umysłów, ale pogrzebali się w oczach rozsądnych ludzi. Zapuścili się w niepotrzebne szczegóły; zabrnęli w poszczególne wypadki: jest to oznaką ciasnego ducha, który widzi rzeczy jedynie częściami i nie ogarnia niczego szerzej. Niektórzy szukali głębi w tym, że posługiwali się zawiłym i sztucznym językiem: rzecz bezrozumna u kogoś, co układa prawa. W jaki sposób przestrzegać ich, jeśli się ich nie zna? Często usuwali bez potrzeby te, które zastali; to znaczy, wtrącali ludy w nieuchronny zamęt odmian." (Montesquieu, Listy perskie, Książka i Wiedza, Warszawa 1951, w przekładzie Tadeusza Żeleńskiego-Boya)

"Nous considérons donc comme admis que les notions mathématiques ne sont pas empruntées au monde sensible où elles ne se trouvent jamais qu'imparfaitement réalisées; elles ne sont pas non plus un produit de l'abstraction, car elles sont exemptes de tous les caractères sensibles dont est formée notre perception des objets réels; enfin les propositions des mathématiques ne sauraient être regardées comme objectives au sens emipirique du mot, car aucune expérience physique ne pourra jamais démontrer la verité ou la fausseté de leurs postulats. 196-197 Sans doute ne faut-il pas conclure de là que notre science mathématique soit indépenante de l'expérience. D'après Henri Poincaré, au contraire, la plupart de nos théories seraient, en dernière analyse, déterminées par des considérations d'origine expérimentale. Mais ce n'est pas en raison d'une nécessité fondamentale, c'est uniquement pour des motifs accidentels qu'il en est ainsi. Afin d'obtenir une Mathématique qui soit applicable à l'étude de la physique et qui soit d'accord, d'autre part, avec les conditions ordinaires de la connaissance humaine, nous devons, entre une infinité de systèmes de postulats théoriquement possibles, choisir ceux-ci et non pas ceux-là, et notre choix est guidé par l'expérience de nos sens; mais ce n'est pas ce choix qui saurait conférer aux postulat et aux notions de notre science un caractère d'objectivité."

"Czysta matematyka w jej dzisiejszym kształcie pretendować może do roli najbardziej oryginalnego wśród tworów ludzkiego ducha. [...] Oryginalność jej polega na tym, że w naukach matematycznych ujawniane są stosunki pomiędzy rzeczami będące skrajnie - jeśli abstrahować od działalności rozumu ludzkiego - nieoczywiste. Koncepcje rodzące się w umysłach współczesnych nam matematyków są bowiem niezwykle odległe od jakichkolwiek pojęć wywodzących się z bezpośredniej percepcji zmysłowej; chyba że jest to percepcja, dla której bodźcem i przewodnikiem jest uprzednia wiedza matematyczna. [...] Weźmy dla przykładu sprawę liczb. Gdy myślimy o liczbie 'pięć', wiemy, że odnosi się ona do stosownej grupy jakichkolwiek przedmiotów: pięciu ryb, pięciorga dzieci, pięciu jabłek, pięciu dni. A zatem rozważając stsunek między liczbą pięć i liczbą trzy, myślimy o dwu grupach rzeczy, jednej składającej się z pięciu, drugiej z trzech elementów. Całkowicie jednak abstrahujemy od określonych przedmiotów, czy określonych typów przedmiotów mających wejść w skład każdej z tych grup. Myślimy wyłącznie o takim stosunku między tymi dwoma grupami, który jest całkowicie niezależny od indywidualnych własności jakichkolwiek elementów każdej z tych grup. Jest to wielkie osiągnięcie abstrakcji i stulecia minąć musiały, nim ludzkość dorosła do niego. Przez bardzo długi czas grupy ryb były pod względem ilości porównywane z grupami ryb, a grupy dni z grupami dni. Pierwszy człowiek, który zauważył analogię między grupą siedmiu ryb i grupą siedmiu dni, dokonał istotnego postępu w historii myśli. Był to pierwszy człowiek rozważający pojęcie z dziedziny czystej matematyki." Alfred North Whitehead, Nauka i świat nowożytny, Wydawnictwo "Znak", Kraków 1987, s. 45)

"Mówiąc 'matematyka' mamy na myśli naukę poświęconą badaniom nad liczbą, ilością, geometrią, a w czasach nowszych obejmującą również badania nad bardziej jeszcze abstrakcyjnymi pojęciami porządku i podobnymi rodzajami czysto logicznych relacji. Osobliwością matematyki jest jej całkowite uwolnienie się od jednostkowych przypadków, a nawet od jakichkolwiek poszczególnych gatunków przedmiotu. Tak więc żadne matematyczne prawdy nie stosują się na przykład wyłącznie do ryb, wyłącznie do kamieni czy wyłącznie do kolorów. Zajmując się czystą matematyką jesteśmy w królestwie całkowitej, bezwzględnej abstrakcji. Twierdzimy wtedy tylko tyle: rozum zaleca przyjąć, że jeśli pomiędzy jakimikolwiek bądź przedmiotami zachodzą jakieś relacje spełniające takie-to-a-takie ściśle abstrakcyjne warunki, to muszą pomiędzy nimi zachodzić także i inne relacje, spełniające inne, również ściśle abstrakcyjne warunki. Matematyka to myśl poruszająca się w sferze całkowitej abstrakcji od wszelkich jednostkowych przypadków tego, o czym opowiada." (ibid., s. 46)

"Pewność matematyki opiera się na jej całkowitej abstrakcyjnej ogólności. Jednak nie możemy mieć pewności a priori, że mamy słuszność wierząc, iż przedmioty zaobserwowane w konkretnym wszechświecie stanowią szczegółowy przypadek podpadający pod nasze ogólne rozumowanie. Weźmy inny przykład z arytmetyki. Istnieje ogólna teza czystej matematyki, że każda grupa czterdziestu przedmiotów da się podzielić na dwie grupy po dwadzieścia przedmiotów. Możemy więc zasadnie wnioskować, że określona grupa jabłek, która, jak przypuszczamy, zawiera czterdzieści sztuk, da się podzielić na dwie grupy po dwadzieścia jabłek każda. Zawsze jednak istnieje nożliwość, że źle policzyliśmy dużą grupę; gdy więc dochodzi do praktycznego podziału, może się okazać, że w jednej z grup jest o jedno jabłko za dużo lub za mało." (ibid., s. 47)

"Istotną cechą charakterystyczną umysłu matematycznego jest zdolność zajmowania się abstrakcjamii wyprowadzania z nich preceyzyjnie wyodrębnionych dowodowych ciągów rozumowania, całkowicie zadowalających, jak długo idzie nam o myślenie nad tymi właśnie abstrakcjami." (ibid., s. 87).

"W każdym zaistnieniu poznania (occasion of cognition) to, co jest znane, stanowi aktualne zaistnienie doświadczenia, zróżnicowane [tu Whitehead odsyła do Principles of Natural Knowledge, rozdz. V, część 13] przez odniesienie do dziedziny bytów transcendentnych w stosunku do tego bezpośrednio danego zaistnienia; w tym sensie, że posiadają one analogiczne bądź odmienne powiązania z innymi zaistnieniami doświadczenia. Na przykład określony odcień czerwieni może być w bezpośrednio danym zaistnieniu w określony sposób połączony z kształtem kulistym. Lecz ten odcień czerwieni i ten kształt kulisty są transcendentne w stosunku do danego zaistnienia, gdyż każde z nich posiada odmienne relacje z innymi zaistnieniami. Ponadto, niezależnie od aktualnego występowania tych samych rzeczy w różnych zaistnieniach, każde aktualne zaistnienie umieszczone jest wewnątrz sfery alternatywnych, wzajemnie powiązanych bytów. Sferę tę ujawniamy poprzez ogół fałszywych twierdzeń,które można o zaistnieniu tym znacząco orzekać. Jest to sfera alternatywnych propozycji, których zakotwiczenie w aktualności wykracza poza każde aktualne zaistnienie. Sztuka, literatura i krytyka w odniesieniu do sfery ideałów ujawniają realne odnoszenie się twierdzeń fałszywych do każdego z aktualnych zaistnień. Podstawą przyjętego tu stanowiska metafizycznego jest założenie, że zrozumienie tego, co aktualne, wymaga odniesienia do tego, co idealne. Te dwie dziedziny są immanentnie obecne w całości sytuacji metafizycznej. Prawda, iż jakieś twierdzenie jest fałszywe w odniesieniu do aktualnego zaistnienia, wyrażać może istotną prawdę dotyczącą osiągnięcia estetycznego (aesthetic achievement). Wyraża ona 'wielką odmowę' i jest to jej podstawowa właściwość. Zdarzenie ma charakter rozstrzygający proporcjonalnie do doniosłości jego fałszywych twierdzeń dla niego samego; ich odnoszenie się do zdarzenia jest nierozdzielne z tym, czym zdarzenie jest samo w sobie poprzez osiągnięcie. Owe byty transcendentne nazywano 'uniwersaliami'. Ja wolę określenie 'przedmioty ponadczasowe' (eternal objects), gdyż w ten sposób uwalniam się od założeń związanych z poprzednim terminem z uwagi na jego długą historię w filozofii. Tak więc przedmioty ponadczasowe są ze swej istoty abstraktami. Przez słowo 'abstrakt' rozumiem, iż to, czym przedmioty ponadczasowe są same w sobie - to znaczy w swej istocie - zrozumiałe jest bez odniesienia do jakiegoś szczególnego zaistnienia doświadczenia. Być abstraktem, to wykraczać ponad poszczególne zaistnienia tego, co aktualnie dzieje się. Lecz wykraczać ponad aktualne zaistnienie nie oznacza, iż jest się od niego oddzielonym. Przeciwnie, twierdzę, że każdy przedmiot ponadczasowy posiada sobie tylko właściwe powiązania z każdym z takich zaistnień, które nazywam modusem jego wkraczania w to zaistnienie. Tak więc przedmiot ponadczasowy pojąć można zapoznając się (I) z jego szczególną indywidualnością, (II) z ogółem jego związków z innymi przedmiotami ponadczasowymi, rozpatrywanymi jako zdolnymi do urzeczywistnienia się w aktualnych zaistnieniach, i (III) poprzez ogólną zasadę, wyrażającą jego wkraczanie w poszczególne aktualne zaistnienia. Te trzy punkty wyrażają dwie zasady. Pierwsza z nich mówi, że każdy przedmiot ponadczasowy stanowi indywiduum, które w własny, specyficzny sposób jest tym, czym jest. Ta szczególna indywidualność, to indywidualna istota (individual essence) przedmiotu. Nie sposób opisać jej inaczej, jak przez fakt, iż jest ona sobą. Tak więc indywidualna istota to po prostu istota rozważana ze względu na swą unikalność. Ponadto istota przedmiotu ponadczasowego to po prostu przedmiot ponadczasowy rozważany pod kątem jego unikalnego wkładu w każde aktualne zaistnienie. Ten unikalny wkład identyczny jest dla wszystkich takich zaistnień, z uwagi na to, że przedmiot taki we wszystkich sposobach wkraczania jest zawsze tożsamy ze sobą. Jest on jednak odmienny w poszczególnych zaistnieniach z uwagi na różnice modusów wkraczania. A zatem metafizyczny status przedmiotu ponadczasowego, to możliwość aktualności. Każde aktualne zaistnienie zdefiniowane jest - co do swej natury - przez sposób, w jaki te możliwości aktualizują się w odniesieniu do tego zaistnienia. A zatem aktualizacja, to wybór spośród możliwości.Mówiąc ściślej, wybór, którego rezultatem jest gradacja możliwości w odniesieniu do ich urzeczywistnienia się w danym zaistnieniu. Wniosek taki prowadzi nas do drugiej zasady metafizycznej: przedmiotu ponadczasowego, rozważanego jako byt abstrakcyjny, nie sposób oddzielić od jego odniesień do innych przedmiotów ponadczasowych i od odniesień do aktualności w ogóle, mimo że jest on odłączony od swych aktualnych modi wkraczania w określone aktualne zaistnienia. Zasada ta wyrażona być może w stwierdzeniu, że każdy przedmiot ponadczasowy posiada 'relacjonalną istotę' (relational essence). Ta właśnie relacjonalna istota determinuje jego możliwości wkraczania w aktualne zaistnienia." (ibid., s. 57).

"Nie żyj tak, jakbyś miał żyć lat dziesięć tysięcy. Los wisi nad tobą." (Marek Aureliusz, Rozmyślania, PWN, 1958, s. 16).

"Fundamentalny błąd rzadko zostaje usunięty z filozofii w jednym pojedynczym zwycięstwie. Taki błąd ustępuje powoli, broni każdej piędzi ziemi i często zachowuje punkt oparcia w jakiejś twierdzy odległej." (Mill, System logiki, tom I, s. 176)

"Poszukiwanie prawdy przy pomocy rozumu jest rodzajem polowania lub harców, gdzie sam pościg za zdobyczą stanowi wielką część przyjemności" (Locke, Rozważania..., t. I, s. 7)

"[...] nie należy sprzeczać się o słowa, gdy zachodzi zgoda co do treści, a kto tak postępuje, jeśli czyni to z nieświadomości, trzeba go pouczyć, jeśli złośliwie, trzeba z nim zerwać; jeśli jest niepojętny, trzeba mu doradzić, żeby raczej zajął się czymkolwiek innym, niż tracił czas i pracę bezużytecznie, a jeśli jest nieposłuszny, nie należy zupełnie zwracać na niego uwagi" (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 127). Por. op. cit., tom II, s. 118-119 (w dialogu O wielkości duszy): "A. Tę więc czystą i prostą długość nazwijmy, jeśli się zgodzisz, linią, gdyż wielu uczonych nadaje jej zazwyczaj taką nazwę. E. Nazywaj ją jak ci się podoba. Nie robi mi to żadnej różnicy, jeśli wiem o co chodzi. 118-119 A. Słusznie. Pochwalam to i zachęcam, abyś zawsze dbał raczej o rzecz niż o słowa." Por.: "Nie trudźmy się zresztą próżno nad nazwami, jeśli wiadomo, o co chodzi." (op. cit., tom IV, s. 67, w dialogu O muzyce)

"[...] co innego jest chcieć być fałszywym, a co innego nie móc być prawdziwym. Toteż takie dzieła ludzkie jak komedie, tragedie, mimy i inne tego samego rodzaju możemy zaliczyć do jednej grupy z dziełami malarzy i innych naśladowców natury. Podobnie bowiem nie może być prawdziwym człowiek namalowany, chociaż usiłuje przybrać pozór człowieka, jak nieprawdziwe są historie opowiedziane w dziełach komików. Dzieła te nie chcą przecież być fałszywew i nie starają się o to, ale pod pewnym względem muszą, o ile tylko zdołały spełnić wolę swoich twórców. A przecież Roscjusz na scenie był z własnej woli kobietą, choć z natury był prawdziwym mężczyzną. Ale również z własnej woli chciał on być prawdziwym aktorem, oczywiście dlatego, że grał wybraną przez siebie rolę; był natomiast nieprawdziwym Priamem, bo naśladował Priama, ale nim nie był." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom II, "PAX", Warszawa 1953, s. 55-56)

"A. Tym się tylko zajmuję.
R. Niczym więcej?
A. Zupełnie niczym.
R. A nie chcesz pojąć prawdy?
A. Czyż bez prawdy mółbym poznać Boga i duszę?
R. Najpierw zatem trzeba poznać prawdę, bo przez nią możesz poznać tamto."

"Rozum, który z tobą rozmawia, obiecuje, że tak twojej myśli ukaże Boga, jak słońce ukazuje się oczom. Umysł bowiem ma jakby oczy: są nimi wewnętrzne zmysły duszy, a niewątpliwe prawdy nauki są niby przedmioty, które musi oświecić słońce, aby stały się widzialnymi, jak na przykład ziemia i inne rzeczy ziemskie. Sam zaś Bóg jest tym, który oświeca. Ja - rozum - jestem tym w umyśle, czym w oczach jest wzrok. Nie dość bowiem mieć oczy, aby patrzeć, nie dość patrzeć, aby widzieć. Trzech zatem rzeczy potrzebuje dusza: musi mieć oczy, którymi by umiała dobrze się posługiwać, musi patrzeć, musi widzieć. Zdrowymi oczami jest myśl nie skalana żadną zmazą ciała, to znaczy uwolniona już i oczyszczona od pożądań rzeczy ziemskich. Czystość tę na początku może dać duszy jedynie wiara. Widzieć bowiem może tylko dusza zdrowa; jeśli więc nie uwierzy, że inaczej nie ujrzy tego światła, którego nie można jej pokazać, póki jest jeszcze dotknięta chorobą i splamiona występkami, nie będzie się starała o zdrowie. [...] Wzrokiem duszy jest rozum. Ale skoro nie każdy, kto patrzy, musi widzieć, dlatego też wzrok prawidłowy i doskonały, to jest taki, który umożliwia widzenie, nazywa się cnotą - cnota jest bowiem prawidłowym albo doskonałym rozumem. Choćby jednak oczy były już zdrowe, sam wzrok nie zdoła ich zwrócić ku światłu, jeżeli brak jest owych trzech cnót: wiary, dzięki której wierzymy, że słońce, ku któremu mamy wzrok nasz zwrócić, jest takiego blasku, iż widok jego nas uszczęśliwi; nadziei, dzięki której ufamy, że zobaczymy, jeżeli będziemy dobrze patrzeć; miłości, dzięki której pragniemy widzieć i cieszyć się z posiadania. W ten sposób patrząc dochodzimy do oglądania Boga, a to już jest kres patrzenia. Nie znaczy to, że przestajemy patrzeć, ale że nie ma już przedmiotu, do którego można by skierować wzrok. I to jest prawdziwie doskonała cnota, rozum, który osiąga swój kres; owocem tego jest życie szczęśliwe. Samo zaś widzenie Boga jest dopełnianym w duszy akem pojmowania, na który składa się ten, co pojmuje, i to, co jest pojmowane - podonie na czynność oczu zwaną widzeniem składa się sam zmysł i to, co pod zmysły podpada, a jeżeli jednego lub drugiego zabraknie, nie można nic zobaczyć." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom II, "PAX", Warszawa 1953, s. 19-21)

"Boga poznajemy przecież rozumem, tak samo poznajemy również owe twierdzenia geometryczne, o których mówiliśmy poprzednio, chociaż bardzo różnią się one od Boga. Widzialna jest bowiem ziemia i widzialne jest światło, ale nie moglibyśmy widzieć ziemi, gdyby światło jej nie oświecało. Musimy zatem wierzyć, że i tych twierdzeń, które podaje nauka, a których niewątpliwą prawdziwość uzna każdy, kto tylko je zrozumie, nie moglibyśmy pojmować, gdyby nie oświecało ich jakieś inne, właściwe im słońce. Podobnie więc jak patrząc na ziemskie słońce możesz zauważyć trzy jego właściwości, a mianowicie: że istnieje, że świeci i że oświeca, tak i ów Bóg zakryty, którego chcesz pojąć, ma trzy właściwości: że jest, że daje się poznać rozumowi, że umożliwia poznanie innych rzeczy." (ibid., s. 22-23)

"Gdzież więc szukać rzeczy, która by nie mogła przypomnieć duszy jej dawnej utraconej piękności, skoro nawet jej własne złe skłonności mogą jej do tego pomóc? Tak to mądrość Boża przenika od końca aż do końca mocno. Tak to z jej pomocą ów największy Artysta splótł swoje dzieła i nastawił je ku jednemu celowi, którym jest ład. Tak to dobroć Boga nie jest niechętna żadnemu pięknu, które od niej tylko pochodzić może, od najwyższego do najniższego. Nikogo nie można odtrącić od samej prawdy, kogo by nie pociągała choćby jakaś podobizna prawdy. Zastanów się, co ujmuje w rozkoszy cielesnej. Jedno tylko znajdziesz: zgodność. Jeśli bowiem opór sprawia cierpienie, zgodność daje przyjemność. Poznaj więc, gdzie jest najwyższa zgodność. Nie wychodź na świat, wróc do siebie samego: we wnętrzu człowieka mieszka prawda. A jeśli dostrzeżesz zmienność własnej istoty, wykrocz nawet poza siebie samego. Pamiętaj jednak, że skoro wykraczasz poza siebie samego, wykraczasz poza duszę rozumną. Dąż więc tam, skąd samo światło rozumu bierze swą jasność. Do czego bowiem dąży każdy dobrze rozumujący, jeśli nie do prawdy? Chociaż bowiem niekoniecznie przez rozumowanie prawda odnajduje samą siebie, to przecież ona właśnie jest celem wszystkich rozumujących. W niej ujrzysz zgodność, od której już większej być nie może - zestrój się więc z nią. Przyznaj, że nie jesteś tym samym, co ona. Ona przecież siebie nie szuka, ty zas doszedłeś do niej szukając jej, nie w przestrzeni, lecz odczuciem myśli, by sam człowiek wewnętrzny zestroił się, nie w niskiej, cielesnej, lecz w najwyższej, duchowej rozkoszy z Tym, który w nim zamieszkał.

Jeśli zaś nie pojmujesz tego, co mówię, i wątpisz, czy to jest prawda, to zastanów się przynajmniej, czy nie wątpisz, że to ty wątpisz; a jeśli jest pewne, że to ty wątpisz, pomyśl, skąd ta pewność. Nie przyjdzie wtedy tobie na myśl światło tego oto słońca, lecz Światło prawdziwe, które oświeca każdego człowieka na ten świat przychodzącego. Swiatła tego jednak nie zobaczysz zwykłymi oczami ani tymi, którymi w myśli dostrzegasz wyobrażenia przyswojone duszy również przez oczy cielesne, lecz tymi, które mówią do wyobraźni: 'Nie wy jesteście tym, czego szukam, nie jesteście tym, według czego was porządkuję: ganię, jeśli nawinie mi się wśród was coś brzydkiego, chwalę - jeśli coś pięknego. A skoro to, według czego chwalę lub ganię, jest piękniejsze, dlatego to właśnie bardziej cenię i wyżej stawiam nie tylko od was, ale i od wszystkich ciał, z których was zaczerpnąłem'. Dlatego samą zasadę, która się rzuca w oczy, ujmiesz w ten sposób: 'Każdy, kto pojmuje, że wątpi, pojmuje rzecz prawdziwą i jest pewien tego, co pojmuje, jest więc pewny rzeczy prawdziwej. Każdy więc, kto wątpi, czy prawda istnieje, w sobie samym ma rzecz prawdziwą, o której nie wątpi, a żadna rzecz prawdziwa nie jest prawdziwa bez prawdy. Ten więc, kto o czymkolwiek wątpi, nie powinien wątpić o prawdzie'. Tam, gdzie to wszystko widzimy, jest Światło niezależne od czasu i przestrzeni ani jakichkolwiek związanych z nimi wyobrażeń. Czy cokolwiek może te prawdy naruszyć, choćby nawet wszelki rozumujący zginął lub zmarniał w cielesnym piekle? Przecież to rozumowanie ich nie stwarza, tylko odkrywa. Trwają więc same w sobie, zanim je odkryjemy, a gdy odkryjemy je, odnawiają nas." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom IV, "PAX", Warszawa 1953, s. 131-132).

"Qui non est, utique nec falli potest; ac per hoc sum, si fallor" (Augustyn, De Trinitate 15, 12, 21); podobne sformułowania w wielu innych miejscach. Np. "[...] gdybyś nie istniał, z pewnością nie mógłbyś w ogóle mylić się" (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom III, "PAX", Warszawa 1953, s. 116, w dialogu O wolnej woli). Czy jednak istotnie? Gdybym nawet mógł przyjąć, przyjąć jako pewne, że myślę, że wątpię, że się łudzę, itp. (a czy to przyjąć można, to osobne pytanie), czy mogę z tego wnioskować, że istnieję? Lub inaczej: w jakim sensie mógłbym rozumieć słowo "istnieje", gdybym chciał, by wnioskowanie to było uprawnione. W drugiej serii "wykładzików" O co nas pytają wielcy filozofowie, w "wykładziku" o Kartezjuszu zauważa Leszek Kołakowski, mówiąc o formule "myślę, więc jestem", że "to 'więc' jednak później przepadło, bo Kartezjusz nie chciał, by ten zwrot rozumiano jako wnioskowanie [...]; chodziło nie o wnioskowanie, ale o jeden nieodparty akt intuicji: 'myślę, jestem' " (Leszek Kołakowski, O co nas pytają wielcy filozofowie, seria II, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 44-45). Zatem to, że jestem, tyle samo znaczy i w takim samym stopniu jest pewne, jak to, że myślę, że coś odczuwam, czegoś doświadczam, czegoś chcę, że mam świadomość siebie, że mam świadomość siebie jako istniejącego. Ale: "czy wolno powiedzieć, że moje istnienie jest tym samym, co moja świadomość tego istnienia?" (ibid., s. 50). A poza tym można zawsze wrócić do tego pytania, które wcześniej w nawiasach umieściłem: czy chociaż to jest pewne, że mam świadomość swego istnienia? Jeśli nie, to czy w ogóle można coś jeszcze powiedzieć? A gdybym nawet założył, że tak, to co z tego można by wywnioskować?

"R. Człowieku, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz?
A. Wiem. [...]
R. Czy wiesz, że myślisz?
A. Wiem." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom III, "PAX", Warszawa 1953, s. 38)

"W jaki sposób przeto rozum może być nieśmiertelny, jeżeli określiłem siebie jako istotę rozumną i śmiertelną zarazem? Czyż rozum nie jest nieśmiertelny? Jest jednak bezwzględną prawdą stosunek między jednym a dwoma lub między dwoma a czterema; ta prawda nie była mniej prawdziwa wczoraj niż dziś i będzie tak samo prawdziwa jutro i po roku; i nawet gdyby cały świat się zawalił, to ta prawda nie może przestać istnieć. Zawsze bowiem będzie ona taka sama." (Święty Augustyn, Pisma filozoficzne, tom I, "PAX", Warszawa 1953, s. 122-123)